ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ Κ. ΜΥΑΡΗ*
Το έργο «Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο. Ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιταλία και η αρχαιότητα» (Ηράκλειο, 2013, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) που συνέγραψε ο Μιχαήλ Πασχάλης (καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης) παρουσιάστηκε στη Λευκωσία στις 4.5.2015. Η κατάλληλα εξοπλισμένη αίθουσα του Πολιτιστικού Ιδρύματος Τράπεζας Κύπρου φιλοξένησε την εκδήλωση που ήταν καρπός της επιτυχούς συνεργασίας στην οποία επιδόθηκαν το Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, ο Σύνδεσμος Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων Λευκωσίας-Κερύνειας-Μόρφου, η Ένωση Λογοτεχνών Κύπρου. Ο αναγνώστης πρέπει να γνωρίζει ότι το έργο απέσπασε βραβείο δοκιμίου 2014 από το έγκυρο διαδικτυακό περιοδικό «Αναγνώστης» και, επίσης, από την Ακαδημία Αθηνών. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους γνωστοί ποιητές και μελετητές, πανεπιστημιακοί, φιλόλογοι, και φίλοι της καλβικής ποίησης. Μετά τους χαιρετισμούς των προέδρων Κων. Σάββα και Γ. Μολέσκη, στο επίκεντρο της εκδήλωσης βρέθηκαν οι πανεπιστημιακοί Κωστής Παύλου και Μιχαήλ Πασχάλης, που με τις επιμελημένες και κατατοπιστικές ομιλίες τους έδωσαν τον τόνο στην εκδήλωση, έτσι που στο τέλος να ξετυλιχθεί πλούσια συζήτηση με το κοινό.
Ο δρ. της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας και Γλώσσας Κωστής Παύλου (διδάσκων στο Πρόγραμμα «Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό» του Α.Π.ΚΥ.) με δεινότητα παρουσίασε τόσο την γενική εικόνα της ερευνητικής πορείας που ακολούθησε στις έντεκα ενότητες του έργου ο συγγραφέας, όσο και το ειδικό στίγμα των πορισμάτων σε καθεμιά από αυτές. Αποκαλυπτική για τις αναζητήσεις του, τόσο αυτές που περιέχονται στο βιβλίο «Ξαναδιαβάζοντας τον Ανδρέα Κάλβο» όσο και τις νεότερες που κατατείνουν σε μια επικείμενη έκδοση, υπήρξαν οι επισημάνσεις, τα παραδείγματα και οι αναγωγές του καθηγητή Μ. Πασχάλη, στην ομιλία του με θέμα: « ‘‘τὸ στῆθός του / ἔγινεν ᾅδης’’: μια κατάδυση στην ερμηνεία του καλβικού ‘‘στήθους’’». Ο ομιλητής επέμεινε στην διερεύνηση των συναφειών (με κέντρο τη λέξη «στήθος») που εντόπισε μεταξύ στίχων του Κάλβου και λέξεων, σημασιών, μοτίβων και μετρικών στοιχείων της λατινικής γραμματείας, της ιταλικής και ειδικότερα της φωσκολιανής ποιητικής παραγωγής των χρόνων διαμονής του Κάλβου στην Ιταλία και στα λοιπά ευρωπαϊκά περιβάλλοντα.
Επανέρχομαι στην παρουσιαζόμενη δοκιμιακή έκδοση. Επιδιωκόμενο είναι, κατά τον συγγραφέα, το να τεθούν βάσεις νέες στην πανελλήνια και την παγκόσμια έρευνα για τον Κάλβο και το έργο του στους τομείς της γλώσσας, της ποιητικής και των φιλολογικών ενασχολήσεων που αυτός είχε στη νεανική και την ώριμη φάση της ζωής του. Προς την κατεύθυνση που χάραξαν οι M.Vitti και Νάσος Βαγενάς, Εμ. Κριαράς, F.-M. Pontani, αναζητά τεκμήρια των σχέσεων με την ιταλική γλώσσα, των επαφών, των διακειμενικών συνομιλιών του Κάλβου με την ιταλική ποίηση (Foscolo, Leopardi, Meli, Alfieri και άλλων). Συστηματικά σωρεύει νέα δεδομένα για την ερμηνεία των ιταλισμών στις καλβικές ωδές, στο «Απόσπασμα άτιτλου ποιήματος», στη χρήση του μοτίβου των μελισσών και του ήλιου από την ποίηση Βιργιλίου και Φώσκολου, στις επιδράσεις που δέχτηκε στην «Ωδή εις Ιονίους» και στην ανάμειξη στην έκδοση των «Χαρίτων» του Φώσκολου.
Η ελληνική και η ρωμαϊκή αρχαιότητα και οι γραμματείες αυτών αποτελούν κομβικά σημεία των ερευνητικών αξόνων για την κατανόηση των ποιητικών, μελετητικών και εκδοτικών επιτευγμάτων και ελλείψεων του Κάλβου. Για τούτο ο Μ. Πασχάλης ερευνά με κριτική διάθεση τη συνάφεια της καλβικής δοκιμιακής-φιλολογικής και λογοτεχνικής σύνθεσης με το ομηρικό και το ησιόδειο έργο, όπως και με την πινδαρική και σαπφική ποίηση. Δεν αρνείται να επανεξετάσει και να επεκτείνει την πρόταση του Κ.Θ. Δημαρά για τις πηγές της έμπνευσης του Κάλβου, επιζητώντας την επικύρωση ή την απόρριψη ερευνητικών μετέωρων διαπιστώσεων. Προς τούτο και επιμένει να αντιμετωπίσει εις βάθος προβλήματα όπως οι επιδράσεις του από τα περιβάλλοντα του Φώσκολου, του Σολωμού, του Γκίλφορδ, του επτανησιακού πολιτισμικού μορφώματος -η ανακαλυφθείσα το 2003 από τον Λ. Ζαφειρίου ωδή «Ελπίς πατρίδος» τίθεται κι αυτή στο ερευνητικό του μικροσκόπιο. Αλλά και η παρερμηνεία του Ευσεβίου, όπως και άλλα δείγματα αδυναμιών στην κατανόηση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και γραμματείας υπονομεύουν τη σχεδόν στερεοτυπική «θαυμαστή γνώση και αξιοποίηση αρχαιοελληνικών κειμένων» από τον ποιητή.
Τα τελευταία χρόνια γίνεται αισθητή μια κινητικότητα έντονη και εποικοδομητική στα περί τον Ανδρέα Κάλβο δεδομένα. Ενδεικτικά αναφέρω, χωρίς να εξαντλώ τη βιβλιογραφία, ότι απασχολούν τους ερευνητές οι αισθητικές (Α. Γεωργαντά, «Τα θαυμάσια νερά Ανδρέας Κάλβος», 2011), κοινωνικές και ιδεολογικές συνάφειες στα ευρωπαϊκά και επτανησιακά περιβάλλοντα (Δ. Αρβανιτάκης-ιδίως με την έκδοση «Στον δρόμο για τις πατρίδες. Η Ape Italiana, ο Ανδρέας Κάλβος, η ιστορία», 2010, και το νεανικό κείμενο του Α. Κάλβου "Apologia del suicidio" -«Απολογία της αυτοκτονίας», 2012). Ερευνάται η σχέση του με την Επτανησιακή Σχολή (Ε. Γαραντούδης, Θ. Πυλαρινός), η γλώσσα και η ποιητική του τέχνη (Ν. Βαγενάς, Κ.Σ. Κασσίνης, Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, Γ. Δάλλας). Εκδίδονται και επανεκδίδονται τα ποιητικά έργα (Γ. Δάλλας, B. Bouvier), όπως επίσης και το φιλοσοφικό του credo (Παν. Δ. Αλιμπράντης, «Α. Κάλβου Μαθήματα Φιλοσοφίας. Πανεπιστημιακές παραδόσεις στην Ιόνιο Ακαδημία, Κέρκυρα 1840-41», 2002). Επανεξετάζονται και φωτίζονται περαιτέρω οι πανεπιστημιακές διδαχές του και το επιστημονικό του έργο στην Ιόνιο Ακαδημία (Γ. Ανδρειωμένος, «Αναζητώντας τον ‘‘άλλο’’ Κάλβο. Επιστημονικές ενασχολήσεις του στην Κέρκυρα (1826-1852)», 2013), όπως και οι συμβολές του σε θεολογικά θέματα (Γ. Ανδρειωμένος, «Οι τελευταίες θρησκευτικές μεταφράσεις του Ανδρέα Κάλβου» , επίμετρο π. Γ. Μεταλληνός, 2008, και Κ. Δανόπουλος, «Η παρέμβαση του Α. Κάλβου στη θεολογική διαμάχη Fr. Nolan – Th. Falconer (τέλος 1818)», 2013). Γνωστοποιούνται το διαβατήριο και τα φυσιογνωμικά δεδομένα του Κάλβου
(Σπ. Ι. Ασδραχάς). Δημοσιεύονται επιστολές και έγγραφα (Φ.Α. Δημητρακόπουλος, Ν. Κουρκουμέλης, Βασ. Μπόμπου-Σταμάτη).
Το έργο και η ζωή του Ανδρέα Κάλβου αποτελούν ένα σταθερό σημείο αναφοράς όχι μόνο της ελλαδικής αλλά και της κυπριακής πνευματικής ζωής. Η προσέγγιση εκκινεί από τους αδελφούς Ν. και Μ. Δ. Φραγκούδη (1887 και 1910), περνά από την Περσεφόνη Παπαδοπούλου (1913 και 1917), και από τις βαρυσήμαντες μελέτες των Αντ. Ιντιάνου (1938, 1960) και Σ.Α. Σωφρονίου, τα ελπιδοφόρα δημοσιεύματα στα περιοδικά Καιροί της Κύπρου (1960) και Κυπριακά Χρονικά (1960) και στα ενδιαφέροντα αφιερώματα της Νέας Εποχής στην Επανάσταση του 1821 (1959, 1961, 1962, 1971). Ουσιαστική μορφή λαμβάνει με τη συνομιλία που αναπτύσσουν νεότεροι μελετητές και ποιητές σαν τον Θεοδόση Νικολάου και τον Κυριάκο Χαραλαμπίδη. Συνυφαίνονται ποιητικές δοκιμές (Ν. Ορφανίδης), ερευνητικά και φιλολογικά προβλήματα στο έργο πλειάδας λογίων (Κ.Π. Μιχαηλίδης, Α. Παστελλάς, Α.Κ. Φυλακτού, Κυρ. Ιωάννου). Ιδιαίτερη μνεία οφείλεται στην έκδοση των ποιητικών απάντων του Α. Κάλβου από τον Επτανήσιο λόγιο της Λευκωσίας Σπύρο Μυλωνά (1988, 1992). Στο πεδίο της φιλολογικής έρευνας ξεχωρίζει το ποιοτικό αφιέρωμα του λευκωσιάτικου περιοδικού λογοτεχνίας και κριτικής Σημείο (τχ. 1, 1992, με τις κυπριακές συνεργασίες των Λ. Ζαφειρίου, Μ. Πιερή, Λ. Παπαλεοντίου, δίπλα σε πολλές άλλες νεοελληνιστών).
Θυμίζω εν τάχει με την ευκαιρία αυτή ότι στα πρόσφατα χρόνια καθοριστικά ο συγγραφέας Λεύκιος Ζαφειρίου συμβάλλει και πάλι στη συζήτηση και τη μελέτη για το έργο του Α. Κάλβου μετά από πολύχρονη έρευνα, ψηφιακή δικτύωση και συγκυρία ευνοϊκή με την εύρεση (2003) της λανθάνουσας ελληνόγλωσσης ωδής «Ελπίς πατρίδος» (Λονδίνο, 1819), του σημαντικότερου, ίσως, λογοτεχνικού ντοκουμέντου των τελευταίων χρόνων: η ωδή αυτή επιβεβαιώνει τόσο την ελληνομάθεια του Α. Κάλβου όσο και την ενασχόλησή του με την Ελλάδα και τις ανοικτές πληγές της –χωρίς να παραγνωρίζεται η ποιητική της αξία. Ο Λ. Ζαφειρίου μετά από πολυετή συγκέντρωση στοιχείων συνέθεσε το βραβευμένο (2006) από την Ακαδημία Αθηνών έργο «Ο βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου (1792-1869)». Η συνεργασία του με τον Δημήτρη Αρβανιτάκη, και με τη συνδρομή λίγων συνεργατών ακόμη, έφερε τη συγκρότηση της δίτομης «Αλληλογραφίας Ανδρέα Κάλβου 1813-1818, 1819-1869» που κυκλοφόρησε στα τέλη του 2014 από το Μουσείο Μπενάκη, ενώ ετοιμάζει νέο βιβλίο με δημοσιευμένα και αδημοσίευτα καλβικά ερευνητικά δεδομένα.
Η εκδήλωση που έγινε στη Λευκωσία την 4η Μαΐου όντως αποτελεί κρίκο μικρό, αλλά ενεργό στο παρόν και στο μέλλον της μελέτης του καλβικού έργου στην Κύπρο. Ο Ανδρέας Κάλβος ως ποιητής και ως διανοητής προσανατολισμένος και στην ευρωπαϊκή λογιοσύνη ενδιαφέρει τον ποιοτικό αναγνώστη. Το έργο του συγκινεί ιδίως μέσα στις παρούσες δύσκολες κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες, πολίτες όλων των ηλικιών και ενδιαφερόντων.
*Φιλόλογος
