ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΚΑΦΑΝΤΑΡΗ*
Φαίνεται ότι οι εμπνευστές της νέας εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης ανέθεσαν στα Αρχαία Ελληνικά ένα βαρύ και δύσκολο έργο. Υπερβολές θα πει κάποιος. Ίσως. Για του λόγου το αληθές παραθέτω λοιπόν ένα αυτούσιο απόσπασμα-δείγμα της τεκμηρίωσης που υποστηρίζει τις προτάσεις της «Επιτροπής Αναδόμησης του Προγράμματος Σπουδών της Μέσης Εκπαίδευσης». Η πρόταση αναφέρει τα εξής: «Η γλωσσική συνείδηση οικοδομεί την πολιτισμική ταυτότητα, και η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών, σε διαρκή αναφορά προς τα Νέα Ελληνικά, ενισχύει τη συνείδηση του ανήκειν. (...) Όλα αυτά κρίνονται απαραίτητα στην εποχή του κοσμοπολιτισμού και της παγκοσμιοποίησης και των κινδύνων υπό τους οποίους τελεί ο κυπριακός ελληνισμός.» Το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών οφείλει « να συμβαδίζει μερικώς και με το αντίστοιχο πρόγραμμα της Ελλάδος, όπου το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών προσφέρεται σε 5 περιόδους.» Έτσι «Μέσα από τις γλωσσικές αναγωγές στις αρχαίες καταβολές αναγνωρίζουμε ως Έλληνες και Ευρωπαίοι πολίτες την ιδιοπροσωπία* μας.» Από τα παραπάνω φαίνεται ότι ο ρόλος που επιφυλάσσεται στο διδακτικό αντικείμενο των Αρχαίων Ελληνικών μοιάζει να το καθιστά «φάρμακο για κάθε αρρώστια» που απειλεί την εθνική και πολιτιστική μας ταυτότητα. Ας μην κρυβόμαστε, αυτές οι απόψεις δεν είναι καθόλου νέες και στηρίζονται σε δύο διαχρονικά ιδεολόγηματα:
α) ότι η διδασκαλία των αρχαίων από το πρωτότυπο οδηγεί στην εμβάθυνση της εθνικής συνείδησης και της καλλιέργειας του ανθρωπισμού και
β) βοηθά στην καλύτερη γνώση της νέας ελληνικής.
Οι ρίζες της πρώτης άποψης ανάγονται στα χρόνια Όθωνα (1856), ταυτίζουν αυθαίρετα τον ανθρωπισμό με τα αρχαία κλασσικά και χριστιανικά κείμενα, και μάλιστα με το γλωσσικό τύπο του πρωτοτύπου, και οδήγησαν στο παρελθόν τους συντηρητικούς διανοούμενους στην υπεράσπιση ενός κλασσικού γυμνασίου αριστοκρατικής υφής, με αποστεωμένο πνεύμα, στραμμένο στη γλωσσική διδασκαλία της Αττικής διαλέκτου, που εξυπηρετούσε σε τελευταία ανάλυση μόνο την επιβίωση της καθαρεύουσας ως μιας γλώσσας επίσημης, ακαδημαΐζουσας,αναλλοίωτης και γραφειοκρατικής, την οποία όποιος την υιοθετούσε γινότανε δεκτός αμέσως στην αυθεντική ελληνορθόδοξη, «πατριωτική» παράταξη (ως το 1979).
Συνεπώς η έμφαση στο αρχαιολατρικό γλωσσικό τύπο και όχι στην ουσία καλλιέργησε έναν αντιδραστικό ανθρωπισμό, που στην πραγματικότητα αναιρούσε την ίδια την ουσία του ανθρωπισμού, εφόσον έβλεπε τον άνθρωπο ως ιδέα έξω από τις αντικειμενικές κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες ο ανθρωπισμός διαμορφώνεται και, φυσικά, μπορεί να πραγματοποιηθεί. 1 Η εμπειρία της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών από το πρωτότυπο στην Μέση Εκπαίδευση της Ελλάδας, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’50, οδηγήσε πολλούς διανοούμενους, φιλόλογους και πανεπιστημιακούς στο συμπέρασμα ότι η μίμηση και η λατρεία των νεκρών γλωσσικών τύπων του παρελθόντος, «καλλιέργησε το άκαμπτο-δογματικό ανθρωπισμό που, δεν ανταποκρίθηκε ποτέ σαν πνεύμα και σαν πράξη στο ανθρωπιστικό ιδανικό. Δεν επέτρεψε το αντίκρυσμα του πραγματικού ανθρώπου, ώστε να γίνουν οι αναγκαίες προσαρμογές στα εκπαιδευτικά προγράμματα και καταδίκασε τη χώρα και το λαό στην υπανάπτυξη». 2 Στο όνομα του ψευδεπίγραφου ανθρωπισμού και της μονολιθικής ελληνικότητας η ελληνική εκπαίδευση δεν παρακολούθησε τις προοδευτικές εκπαιδευτικές αλλαγές άλλων χωρών κι έμεινε συνδεδεμένη με άγονους τύπους του παρελθόντος οι οποίοι αδυνατούσαν να υποστηρίξουν τη χώρα στην αναπτυξιακή της πορεία, υποτιμώντας παράλληλα τους κλάδους των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας.
Η Ρόζα Ιμβριώτη σημειώνε πως «η σημερινή παιδεία με τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά κατάντησε απλή γυμναστική του πνεύματος κι έμεινε καθαρά φορμαλιστική. Αγνοεί ολότελα την πραγματικότητα και τις ανάγκες της».3 Χρειάζεται να μάθουν οι μαθητές να «αφομοιώνουν δημιουργικά το πνεύμα των αρχαίων και όλες τις αξίες και τα στοιχεία που βοηθάνε στην ψυχική και πνευματική καλλιέργεια και συγκρότηση του ανθρώπου (...) με γνώμονα φυσικά το συμφέρον ολόκληρου του λαού κι όχι μιας ολιγάριθμης πνευματικής αριστοκρατίας»4 που αυτάρεσκα κομπάζει απέναντι στον απλό λαό και δεν τόν θεωρεί ισότιμό της.
Οι παραπάνω απόψεις λήφθησαν υπόψη -και εφαρμόστηκαν σε μεγάλο βαθμό- στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964 από την κυβέρνηση Ενωσης Κέντρου, με πρωθυπουργό και υπουργό Παιδείας τον Γεώργιο Παπανδρέου και Γενικό Γραμματέα τον Ε.Π. Παπανούτσο (Ν.4379 του 1964), που ανάμεσα στα άλλα εγκαινίασε τη Δωρεάν Παιδεία, εκσυγχρόνισε τα αναλυτικά προγράμματα, εισήγαγε τη διδασκαλία αρχαίων κειμένων σε νεοελληνική μετάφραση, κατάργησε το υποχρεωτικό μάθημα των Λατινικών, καθιέρωσε ώς ισότιμη της καθαρεύουσας τη δημοτική και ανέπτυξε την τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση με κύριο στόχο την ισότιμη πρόσβαση όλων των κοινωνικών στρωμάτων στην εκπαίδευση . Έντονες υπήρξαν τότε οι αντιδράσεις της Φιλοσοφικής Σχολής και της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων με το σκεπτικό ότι εγκαταλείπεται η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών και άρα υπονομεύεται η συνέχεια του ελληνισμού, τη στιγμή που ήταν γνωστό ότι η αρχαιογνωσία (η γνώση των ανθρωπιστικών και επιστημονικών ιδεών που εισήγαγαν οι αρχαίοι Έλληνες κεντρισμένοι από τη διάθεση να γνωρίσουν τον κόσμο, αμφισβητώντας και ερευνώντας) τόσο στη Μέση όσο και στην Ανώτατη Εκπαίδευση παρά την πληθωρική διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, παρέμενε –και ίσως παραμένει- σε πολύ χαμηλά επίπεδα σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Για τους αντιδραστικούς διανοούμενους η μεταρρύθμιση υπονόμευε τα θεμέλια του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού, επειδή μειωνόταν η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής και θα διδασκόταν πλέον σε νεοελληνικές μεταφράσεις.
Αυτές ακριβώς τις απόψεις υιοθέτησαν οι πραξικοπηματίες. Έτσι, μετά το 1967, ακολούθησε μια περίοδος εκπαιδευτικής αντιμεταρρύθμισης κατα την οποία η δικτατορία κατάργησε για επτά χρόνια όλα τα μεταρρυθμιστικά μέτρα. Η μεταπολίτευση άλλαξε το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο. Το 1976 η κυβέρνηση Κων/νου Καραμανλή θα «αναστήσει» τη μεταρρύθμιση του 1964 που πολέμησε τότε η ΕΡΕ ως δεξιά αντιπολίτευση. Με το νόμο Ν.309/1976 ο Υπουργός Παιδείας Γ.Ράλλης επανέφερε τη Δωρεάν Παιδεία, όρισε τη δημοτική ως γλώσσα διαδασκαλίας και ως γλώσσα των διδακτικών βιβλίων, κατάργησε τα αρχαία από το πρωτότυπο στο Γυμνάσιο κ.α. Πέρασαν σχεδόν δεκαπέντε χρόνια, δημιουργήθηκαν νέα εκπαιδευτικά ζητήματα, αλλά η μεγάλη μερίδα της νεοελληνικής διανόησης, της εκπαιδευτικής και πολιτικής ηγεσίας έστρεψε το βλέμμα στο παρελθόν υιοθετώντας απαρχαιωμένες-ξεπερασμένες λύσεις σε νέα προβλήματα.
Έτσι η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας επανήλθε στο Γυμνάσιο το 1992 από την κυβέρνηση Μητσοτάκη με βάση τα δύο παραπάνω ιδεολογήματα. Το 2005 - επί του νεότερου Κ.Καραμανλή- η διδασκαλία των Αρχαίων στο πρωτότυπο έγινε τρίωρη. Παρά τις διακηρύξεις-στόχους των αναλυτικών προγραμμάτων του 2006 – που επαναλαμβάνει και η κυπριακή επιτροπή αναδόμησης- η προσέγγιση των κειμένων ακόμη και σημέρα γίνεται με επιμονή στη γραμματική, στη σχολαστική αναλυτική σύνταξη που συνήθως οδηγούν σε αλλόκοτες προβληματικές μεταφράσεις, αφήνοντας σε δεύτερο πλάνο το κείμενο και τις ιδέες που σε αυτό διατυπώνονται και αναπτύσσονται.
Η πρόσφατη «Πανελλαδική ΄Ερευνα για τη γλωσσική επάρκεια των μαθητών στο Γυμνάσιο» του 2010 (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, υπεύθυνη Χ. Αργυροπούλου) εκφράζει προβληματισμό για το πώς διδάσκονται τα Αρχαία και επισημαίνει ότι οι αδυναμίες που συναντούν οι μαθητές στα Αρχαία οφείλονται στην ελλιπή γλωσσική κατάρτισή τους στην Νέα Ελληνική. Εύλογα λοιπόν τίθεται το ερώτημα «η εισαγωγή των αρχαίων από το πρωτότυπο το 1992 δεν έγινε πρωτίστως για τη βελτίωση της γλωσσικής ικανότητας στη νεοελληνική;»5
1.Τζήκας, Χ. «Λόγος και αντίλογος για τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας από μετάφραση στη Μέση Εκπαίδευση (1957-1967)»
2. Αποστολόπουλος, Φ. (1963) « Αναθεμελίωση της Μέσης Παιδείας», Αυγή, (9 Ιουλίου 1963)
3. Ιμβριώτη, Ρ. 1966, σ. 81 «Η Παιδεία μας»
4. Κοσπεντάρης, Γ. (1957) Η αναμόρφωση της ελληνικής παιδείας, Νέα Οικονομία, (τ. 12, Δεκέμβριος)
5. Χασεκίδου Θ. «Η ανθρωπιστική παιδεία στην Ελληνική Εκπαίδευση» Τα εκπαιδευτικά, (τεύχος 103-104)
