ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Κ ΠΕΡΣΙΑΝΗ*
Πιστεύω πως αποτελεί κοινή συνείδηση σε μεγάλο μέρος του κυπριακού ελληνισμού ότι τα βάσανα και οι τραγικές απώλειες της χώρας σε ανθρώπινες ψυχές και υλικά αγαθά τα τελευταία 55 χρόνια οφείλονται, σε μεγάλο βαθμό, σε καταστάσεις, αποφάσεις, συγκυρίες, ελλείψεις και ενέργειες που υπήρχαν/έγιναν πριν από την ίδρυσή του κυπριακού κράτους. Αυτό σημαίνει ότι θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε όλα αυτά τα αίτια ως τα άρρωστα/μεταλλαγμένα γονίδια που υπήρχαν στο σώμα του κράτους από την αρχή ή, για να χρησιμοποιήσουμε μια θρησκευτική μετσφορά, ως τα προπατορικά του αμαρτήματα. Όπως και στην περίπτωση του προπατορικού αμαρτήματος του ανθρώπου, τα αμάρτημα έγινε από άλλους πριν από τη γέννησή του και γι αυτό δεν έχει το ίδιο ηθική ευθύνη. Παρόλα αυτά, υποφέρει και τιμωρείται από αυτά, όπως και ο άνθρωπος, γιατί εξελίχτηκαν σε εμπόδια, βαρίδια, στρεβλώσεις, ανωμαλίες, αρρώστιες που το χαντακώνουν, το ταλαιπωρούν, το οδηγούν σε λανθασμένους και σκολιούς δρόμους και το εμποδίζουν να λειτουργήσει ομαλά και δημιουργικά.
Τα προπατορικά αμαρτήματα του κυπριακού κράτους είναι, πιστεύω, τα εξής πέντε: πρώτο, το σύνολο των δεσμευτικών πολιτικών αποφάσεων και συνθηκών που συνδέονται με τη γέννησή του, δεύτερο, η απουσία αυτόχθονου πολιτικού υποκατάστατου της κρατικής εξουσίας κατά την κρίσιμη στιγμή που η προηγούμενη αποχωρούσε τον Αύγουστο του 1960, τρίτο, η δημιουργία συνθηκών για αναγκαστική υιοθέτηση επιπρόσθετων κριτηρίων, πέραν της αξιοκρατίας, στην επιλογή προσώπων για τα πολιτειακά αξιώματα και τη δημόσια υπηρεσία, τέταρτο, το πολύ αρνητικό πολιτικό περιβάλλον που επικρατούσε στα πρώτα βήματα της πολιτικής ζωής του κράτους, και πέμπτο, η πολύ αρνητική επίδραση του προτύπου της βρετανικής αποικιοκρατικής διοίκησης στον τρόπο αντίληψης του αξιώματος.
Το επαχθέστερο και καταστρεπτικότερο είναι βεβαίως το πρώτο προπατορικό αμάρτημα, δηλαδή οι Συνθήκες Εγκαταστάσεως και Εγγυήσεως, οι οποίες επέβαλαν την εγκατάσταση τουρκικού στρατιωτικού αποσπάσματος στην Κύπρο και παραχώρησαν στην Τουρκία δικαίωμα μονομερούς στρατιωτικής επέμβασης στο νησί, και το δοτό Σύνταγμα και οι διχοτομικές πρόνοιές του για ξεχωριστή άσκηση εκλογικών δικαιωμάτων και για ποσοστώσεις στη δημόσια υπηρεσία, στην αστυνομία και στο στρατό για τις δυο κοινότητες του νησιού. Το αμάρτημα αυτό οδήγησε στην τουρκική εισβολή, στη σφαγή αθώων πολιτών, στον εκτοπισμό του μισού σχεδόν ελληνικού πληθυσμού και στην παρατεινόμενη για σαρανταδύο χρόνια καταπάτηση της γης μας από τουρκικά στρατεύματα. Αυτό προκάλεσε επίσης τον παραλογισμό να πηγαίνεις στο σπίτι σου και να βρίσκεις εκεί ξένους να κάθονται μέσα ως ιδιοκτήτες και να σε καλούν να σου προσφέρουν καφέ.
Το δεύτερο προπατορικό αμάρτημα ήταν η απουσία ευρύτερα αποδεκτής από το σύνολο του κυπριακού λαού πολιτικής εξουσίας που να μπορεί να διαδεχθεί ομαλά την αποχωρούσα το 1960 βρετανική αποικιοκρατική εξουσία. Η απουσία αυτή βέβαια ήταν το αποτέλεσμα του μεγάλου αμαρτήματος της βρετανικής διοίκησης να μη λάβει πρόνοια για παραχώρηση κάποιας μορφής αυτοκυβέρνησης πριν από την αποχώρησή της. Υπό τις συνθήκες αυτές, ο κυπριακός ελληνισμός ψήφισε ότι η εξουσία έπρεπε να παραχωρηθεί στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου, η οποία είχε συγκεντρώσει μεγάλη οικονομική, ηθική και πολιτική δύναμη από τη μια, χάρη στα δικαιώματα που της είχε παραχωρήσει η οθωμανική διοίκηση κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας και, από την άλλη, χάρη στο κύρος που απέκτησε ο προκαθήμενος της Ορθόδοξης Εκκλησίας από το ρόλο του Εθνάρχη που είχε διαδραματίσει κατά την περίοδο της αγγλοκρατίας. Επειδή όμως η απόσταση από το αξίωμα του αρχιεπισκόπου ως την εξουσία του προέδρου της δημοκρατίας εξακολουθούσε να φαντάζει πολύ μεγάλη, κρίθηκε ότι έπρεπε να υπάρξει πάραυτα μεγαλύτερη νομιμοποίηση για τον αρχιεπίσκοπο μέσω πολιτικής υποστήριξης από καινούργια κινήματα και κόμματα, πέρα εκείνης που παρείχαν οι υπάρχουσες λιγοστές οργανώσεις(ΠΕΚ, ΣΕΚ). Έτσι, την 1η Απριλίου 1959 ιδρύθηκε το ΕΔΜΑ και λίγο αργότερα το ΕΝΙΑΙΟ. Όπως απέδειξαν τα γεγονότα που ακολούθησαν, η ανάδειξη του Εθνάρχη Μακαρίου σε πρόεδρο της δημοκρατίας δεν απέτρεψε την προδιαγεγραμένη από τα προπατορικά αμαρτήματα καταστροφή, απεναντίας την επίσπευσε λόγω της αντιπάθειας που η ιδιότητά του γεννούσε στους Τούρκους και της δυσπιστίας που η πολιτική του προκαλούσε στους Αμερικανούς. Πρέπει ωστόσο να λεχθεί ότι η αποτυχία εκείνη του Μακαρίου δεν μείωσε κατ’ελάχιστο το γόητρο του Εθνάρχη, όπως δείχνει η κατά καιρούς από τότε εμφάνιση αρσενικών και θηλυκών πολιτικών που φιλοδοξούν να γίνουν εθνάρχες και μεσσίες για να σώσουν την Κύπρο.
Το τρίτο προπατορικό αμάρτημα ήταν η εκ των πραγμάτων δημιουργία έκτακτων συνθηκών που νομιμοποιούσαν υιοθέτηση επιπρόσθετων κριτηρίων διορισμού και επιλογής σε πολιτειακά αξιώματα και στη δημόσια υπηρεσία. Συγκεκριμένα, η κυβέρνηση έκρινε πως έπρεπε να εκπληρώσει τη μεγάλη ηθική υποχρέωση που η ιδρυθείσα το 1960 πολιτεία είχε έναντι των αγωνιστών και των οικογενειών τους με διορισμό μελών τους σε διάφορες κυβερνητικές θέσεις. Πρέπει εδώ να λεχθεί ότι αυτό το δικαίωμα το διεκδικούσαν έντονα και οι ίδιοι οι αγωνιστές αποκαλώντας τους υπηρετούντας δημόσιους υπαλλήλους καρεκλοκένταυρους και τονίζοντας συχνά σ’αυτούς ότι σε κείνους χρωστούσαν τη θέση τους. Στην εφαρμογή ωστόσο αυτής της πολιτικής υπήρξε μεγάλη κατάχρηση, ιδιαίτερα στα χρόνια που ακολούθησαν, για εξυπηρέτηση περισσότερο κομματικών σκοπιμοτήτων παρά ηθικών στόχων. Δεν υπάρχει δυστυχώς τρόπος να υπολογισθεί η ζημιά που προκλήθηκε από αυτή την κατάχρηση στη δημόσια υπηρεσία και ευρύτερα στο κράτος. Εκείνο που μπορεί να λεχθεί με βεβαιότητα είναι ότι η μεγαλύτερη ζημιά δεν προήλθε από το διορισμό παιδιών και συγγενών των αγωνιστών αλλά από την πλήρη κατάρρευση της αξιοκρατίας και την ακολουθήσασα ασυδοσία με την παντελή σχεδόν κομματικοποίηση των διορισμών.
Το τέταρτο προπατορικό αμάρτημα ήταν το πολύ δυσμενές για ομαλή δημοκρατική ζωή πολιτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο κλήθηκε να λειτουργήσει η κυπριακή δημοκρατία. Βασικά στοιχεία αυτού του περιβάλλοντος ήταν το κλίμα πολύ έντονου ιδεολογικού διχασμού που είχε δημιουργήσει ο αγώνας του 1955-59(υπήρξαν περιπτώσεις βομβιστικών επεισοδίων σε προεκλογικές συγκεντρώσεις), η πρόνοια του συντάγματος για πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα (υπήρξε περίπτωση αποκλεισμού από τη Βουλή πολιτικού κόμματος που είχε εξασφαλίσει στις εκλογές ποσοστό πέραν του 20%), η απουσία δημοκρατικής προπαιδείας των πολιτών, και η μεγάλη ισχύς των δεσμών της οικογένειας που επηρέαζαν σχεδόν ως κάστα την ένταξη και παραμονή των πολιτών στα πολιτικά κόμματα(υπήρξε περίπτωση βουλευτή που δήλωσε ότι μόνο με το θάνατό του θα εγκαταλείψει το κόμμα του). Μέσα σ’αυτό το κλίμα τα πολιτικά κόμματα έγιναν πανίσχυρα και διέπραξαν εγκληματικά λάθη τα οποία έφεραν πολλαπλές καταστροφές και οδήγησαν το λαό σε πολιτική αποξένωση.
Τέλος, το πέμπτο προπατορικό αμάρτημα είναι η καταστρεπτική αντίληψη που μας κληροδότησε η βρετανική αποικιοκρατία για το τι είναι και τι σημαίνει ένα πολιτειακό ή διοικητικό αξίωμα. Η μεγάλη πλειοψηφία των ελληνοκύπριων αξιωματούχων στη διοίκηση από το 1960 μέχρι σήμερα είδαν και βλέπουν το αξίωμά τους ως εξουσία, δηλαδή ως βήμα για επιβολή της θέλησης και προβολή του ατόμου τους, αντί ως αρχή, ως θέση δηλαδή και δυνατότητα για εξυπηρέτηση των πολιτών και της χώρας. Είναι αυτές οι διοικήσεις (ακόμα και τοπικές) που χρειάζεται να τις εκλιπαρήσεις για να σου προωθήσουν μια διοικητική πράξη ή να διεκπεραιώσουν μια υπόθεση που σε αφορά, και αυτές που αποστέλλουν αλαζονικές και επιθετικές επιστολές προς τους πολίτες και τους δημότες. Έτσι εξηγείται γιατί δεν θέλουν να εγκαταλείψουν το αξίωμα από τη στιγμή που αναρριχηθούν σ’αυτό (υπάρχουν περιπτώσεις βουλευτών που συμπλήρωσαν ήδη θητεία τριάντα χρόνων).
Όπως γίνεται κατανοητό από την ανάλυση του θέματος, οι επανειλημμένες συμφορές της Κύπρου θεωρούνται το αποτέλεσμα πολλών αιτίων και όχι μόνο των τραγικών λαθών των κυβερνήσεων και της πολιτικής ηγεσίας. Ποιο είναι το συμπέρασμα από αυτή την ανάλυση των προπατορικών αμαρτημάτων; Στην αρχή του άρθρου τονίστηκε ότι δεν έχουμε ηθική ευθύνη για την ύπαρξη των αμαρτημάτων αυτών, αφού προϋπήρξαν του κράτους. Αυτό όμως δεν μας απαλλάσσει από την ευθύνη της εν γνώσει μας παράλειψης έγκαιρης λήψης των αναγκαίων μέτρων και αμέλειας τήρησης προσεκτικότερης πολιτικής και στρατηγικής για αποτροπή των κινδύνων που εγκυμονούσαν τα προπατορικά αμαρτήματα. Ξέραμε ότι καθόμασταν πάνω σε ενεργό ηφαίστειο αλλά περί άλλα τυρβάζαμε. Ακόμα και σήμερα δεν κάτσαμε να αξιολογήσουμε συστηματικά την κατάσταση κα να δούμε ποια μέτρα επείγουν να ληφθούν. Επιμένουμε σε συνθήματα, όπως, για παράδειγμα,να ψηφίσουμε νέα πρόσωπα στη Βουλή που να μην έχουν σχέση με τα παλιά. Αυτό όμως δεν παρέχει καμιά απολύτως ασφάλεια ότι δεν θα ακολουθήσουν και εκείνα την ίδια πολιτική. Εκείνο που χρειάζεται είναι να ψηφίσουμε μετριοπαθή, σοβαρά, λογικά και προπαντός υπεύθυνα πρόσωπα που να έχουν πλήρη συνείδηση του βάρους που αναλαμβάνουν με την εκλογή τους. Η συναίσθηση ευθύνης είναι εκείνο που έλειπε από την αρχή από τη μεγάλη πλειονότητα των βουλευτών και των πολιτικών μας.
*Πρώην αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
