*Συνέντευξη της Σχολικής/Εκπαιδευτικής Ψυχολόγου Ιωάννας Περικλέους στο Paideia-News

*Το 17% των Ελληνοκύπριων παιδιών εμπλέκονται σε κάποια μορφή εκφοβισμού και θυματοποίησης, ενώ τα αγόρια είναι πολύ πιο ενεργά στον εκφοβισμό

*Ένα στα δέκα παιδιά παγκοσμίως θυματοποιούνται κάθε βδομάδα.

«Οι διαστάσεις που έχει προσλάβει η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός καθώς και οι σοβαρές επιπτώσεις που έχει στη σωματική και ψυχική υγεία των παιδιών, κάνουν επιτακτική την ανάγκη άμεσης λήψης μέτρων για την πρόσληψη και την αντιμετώπισή του». Αυτό αναφέρει σε συνέντευξή της στο Paideia-News, με την ευκαιρία της έναρξης της νέας  σχολικής περιόδου, η  Σχολική/Εκπαιδευτική Ψυχολόγος Ιωάννα Περικλέους.

Ερ: Τι είναι ο Σχολικός Εκφοβισμός ή bullying όπως επικράτησε να λέγεται ευρύτερα;

Απ: Με τον όρο σχολικός εκφοβισμός (bullying) αναφερόμαστε συνήθως στην έκφραση επιθετικής συμπεριφοράς, η οποία χαρακτηρίζεται συνήθως ως σκόπιμη, επώδυνη και επαναλαμβανόμενη που στόχο έχει να βλάψει, να εκφοβίσει, να κυριαρχήσει, να παρενοχλήσει και να ασκήσει εξουσία πάνω στον άλλο. Η συμπεριφορά αυτή γίνεται είτε από ένα άτομο, είτε από μια ομάδα προς ένα άλλο άτομο και χαρακτηρίζεται ως άδικη πολλές φορές από το θύμα, το οποίο είναι πιο αδύναμο.

Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την θυματοποίηση. Ως θυματοποίηση από συνομηλίκους ορίζεται η επαναλαμβανόμενη έκθεση με την πάροδο του χρόνου σε αρνητικές ενέργειες από την πλευρά ενός ή και περισσότερων ατόμων που στόχο έχουν να προκαλέσουν φυσική ,ψυχολογική ή κοινωνική βία με απώτερο στόχο να προκαλέσουν πόνο σε ένα άλλο συνομήλικο. Αναγνωρίζεται από όλο και περισσότερο κόσμο ως μια επιβλαβής πτυχή της σχολικής ζωής με αντίκτυπο στην φυσική και ψυχολογική κατάσταση όλων των συμμετεχόντων.

Βασικά γνωρίσματα

Ερ: Ποια ότι είναι τα χαρακτηριστικά  γνωρίσματα του Σχολικού Εκφοβισμού;

Απ: Τα βασικά γνωρίσματα του Σχολικού Εκφοβισμού είναι :

•   Η πρόθεση του θύτη να κάνει σε κάποιο άτομο κακό. Για παράδειγμα, κάποια παιδιά πειράζονται μεταξύ τους αλλά δεν έχουν ως πρόθεση να ταπεινώσουν ο ένας τον άλλο, οπότε δεν θεωρείται μορφή σχολικού εκφοβισμού. Στην περίπτωση, όμως, που το περιπαικτικό-ειρωνικό ύφος έχει ως στόχο να υποτιμήσει και να αναστατώσει τον άλλο, τότε θεωρείται ως θυματοποίηση
•  Το αποτέλεσμα είναι να προκληθεί βλάβη (σωματική/ψυχολογική) στο άτομο που είναι θύμα της επιθετικής συμπεριφοράς
• Παρουσιάζεται επανάληψη της εκφοβιστικής συμπεριφοράς. Ένα μεμονωμένο συμβάν όπως η συμμετοχή σε ένα καβγά δε θεωρείται Σχολικός Εκφοβισμός
• Η ανισότητα της δύναμης. Υπάρχει υπεροχή δύναμης από την πλευρά του θύτη. Η «ανωτερότητα» αυτή μπορεί να προέρχεται λόγω ηλικίας, φυσικής δύναμης, ύψους, ή ψυχικής αντοχής του θύτη
• Περιλαμβάνει άμεσους και έμμεσους τύπους βίας

Άμεσες και έμμεσες μορφές εκφοβισμού

Ερ: Ποιες μορφές μπορεί να πάρει ο Σχολικός Εκφοβισμός;

Απ:  Οι μορφές εκφοβισμού που είναι κοινά αποδεκτές από όλους ανέρχονται σε τέσσερεις. Θα μπορούσαμε να τις κατηγοριοποιήσουμε σε άμεσες (φυσικές, λεκτικές), έμμεσες (κοινωνικός αποκλεισμός) και τέλος ο εκφοβισμός που επικεντρώνεται στα ατομικά χαρακτηριστικά.

     Ο πρώτος τύπος μπορεί εύκολα να γίνει αντιληπτός, αφού αναφέρεται στη σωματική βία, η οποία είναι πιο συνηθισμένη στα σχολεία και χαρακτηρίζεται από φυσικές και σκόπιμες ενέργειες. Με το πέρασμα του χρόνου, τα άτομα αυτά γίνονται πιο επιθετικά και η επιθετικότητα αυτή επηρεάζει την ενήλικη ζωή τους στη συνέχεια. Ο εκφοβισμός αυτός εκδηλώνεται μέσα από κλοτσιές, μπουνιές, σπρωξίματα και εχθρικές χειρονομίες.

    Ο δεύτερος τύπος εκφοβισμού αφορά τη λεκτική επιθετικότητα που σκοπό έχει να πληγώσει και να προσβάλει το άτομο. Αν και οι επιπτώσεις δεν είναι άμεσα εμφανές στο άτομο, ωστόσο μπορούν να δημιουργήσουν ανεπανόρθωτες ζημιές στο θύμα. Ο εκφοβισμός πολλές φορές σε αυτή τη μορφή εκδηλώνεται μέσα από βρισιές, πειράγματα, απειλές, κοροϊδία και χρήση παρωνύμιων.

    Ο τρίτος τύπος εκφοβισμού περιλαμβάνει την έμμεση επιθετικότητα όπου το άτομο πείθει τους συνομήλικους του να απομονώσουν κάποια συγκεκριμένα άτομα. Ο τύπος αυτός εμφανίζεται κυρίως στα κορίτσια που τα οδηγεί πολλές φορές να οδηγούν ένα άλλο κορίτσι σε ένα πλαίσιο περιθωριοποίησης και κοινωνικής απομόνωσης σε μια κρίσιμη για τη ζωή τους περίοδο του σχολείου.

Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και την ύπαρξη ενός τέταρτου τύπου εκφοβισμού ο οποίος επικεντρώνετε σε κάποια ιδιαίτερα ατομικά χαρακτηριστικά του ατόμου όπως είναι η σεξουαλική ταυτότητα, η φυλή, η θρησκεία, το βάρος και κάποιου είδους αναπηρία.

Τέλος μια νέα μορφή εκφοβισμού που κάνει έντονα την εμφάνιση του στην εποχή μας μέσω των ηλεκτρονικών μηνυμάτων το γνωστό σε όλους μας Διαδικτυακό Εκφοβισμό ή όπως είναι διεθνώς γνωστό το Cyber bullying.

Η μορφή αυτή του εκφοβισμού γίνεται μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, σε μορφή μηνύματος αλλά και μέσω κινητών τηλεφώνων, blogs καθώς και ιστοσελίδων. Επίσης μπορεί να περιλαμβάνει απειλές, σεξιστικά και υποτιμητικά σχόλια ή και δημοσιοποιήσεις των προσωπικών δεδομένων συνήθως φωτογραφιών των θυμάτων στο διαδίκτυο.

Στην Κύπρο και σε παγκόσμιο επίπεδο

Ερ:  Υπάρχουν κάποια αποτελέσματα ερευνών που δείχνουν τις πραγματικές διαστάσεις του θέματος σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο;

Απ: Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, το οποίο θα πιστεύαμε ότι παρουσιάζεται σε υψηλότερα επίπεδα σε μεγαλύτερες χώρες όπως η Αμερική, εντούτοις όμως από έρευνες που έχουν γίνει μέχρι τώρα στην Κύπρο το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού δεν είναι άγνωστο στα κυπριακά δεδομένα αλλά σε πιο περιορισμένο βαθμό.

Κάνοντας μια σύντομη βιβλιογραφική ανασκόπηση μπορούμε να πούμε ότι 1:10 παιδιά θυματοποιούνται κάθε βδομάδα. Τα αγόρια φαίνεται ότι εμπλέκονται πιο συχνά σε σχέση με τα κορίτσια είτε με την ιδιότητα του θύτη είτε με αυτή του θύματος στο φαινόμενο του εκφοβισμού (Lagerspetz et al, 1982;Slee και Rigby, 1993;. Genta et al, 1996). Αξίζει να αναφέρουμε ότι ο αριθμός των θυμάτων τείνει να μειώνεται από την παιδική στην εφηβική ηλικία, ενώ αντίθετα το ποσοστό των θυτών να παραμένει σταθερό από το πέρασμα από την πρωτοβάθμια στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Boulton and Underwood, 1992; Whitney και Smith, 1993; Olweus, 1994; Genta et al,1996).Τα ποσοστά φαίνεται να ποικίλουν ανάλογα με την χώρα και τη μεθοδολογία έρευνας που χρησιμοποιείται κάθε φορά.

Μεγαλύτερο από το 50% των μαθητών που θυματοποιούνται βρίσκονται σε μικρότερη ηλικία 7-10 ετών και αναφέρουν ότι έχουν θυματοποιηθεί από άτομα μεγαλύτερης ηλικίας (Olweus D,1993). Νορβηγική έρευνα έδειξε ότι 1:7 παιδιά είναι θύματα εκφοβισμού (Olweus,1989). Στην Αυστραλία τώρα έρευνες (Slee,1993b) έδειξαν ότι πάνω από το 6 % των μαθητών ανέφεραν ότι γίνονται θύματα 1-2 φορές την εβδομάδα.

Τα στατιστικά τώρα στην Κύπρο μοιάζουν πιο κοντά με τα ευρήματα της Φιλανδίας και της Νορβηγίας. Στην Κύπρο από έρευνα πού έγινε σε Ελληνοκύπρια παιδιά ηλικίας 12-15 χρόνων σε δύο Γυμνάσια  έδειξε ότι το 8,4% των παιδιών φοβερίζουν μόνο, το 12,25% είναι και Θύτες και θύματα και ένα 21,5 % είναι θύματα μόνο (Κόκκινος & Παναγιώτου, 2004). Δεδομένα τα οποία δεν μπορούν να γενικευτούν στο μαθητικό πληθυσμό λόγω του περιορισμένου δείγματος.

Έρευνα η οποία έγινε αργότερα σε 1645 μαθητές έδειξε ότι το 5,4% των παιδιών εκδηλώνουν μόνο επιθετική συμπεριφορά (θύτες), 7,4% εμφανίζονται ως θύματα και ένα ποσοστό της τάξης του 4,2% είναι θύτες και θύματα. Συνολικά το 17% των Ελληνοκύπριων παιδιών εμπλέκονται σε κάποια μορφή εκφοβισμού και θυματοποίησης, ενώ τα αγόρια είναι πολύ πιο ενεργά στον εκφοβισμό, στη θυματοποίηση δεν υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές. Σε σύγκριση τώρα με την ηλικία τα μεγαλύτερα αγόρια παρατηρείται να εμπλέκονται περισσότερο σε εκφοβιστικές συμπεριφορές αλλά στη θυματοποίηση δεν παρουσιάζεται καμιά διαφορά (Stavrinides P. et al,2010).

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού

Ερ: Ποιος θα πρέπει να είναι ο ρόλος του εκπαιδευτικού;

Απ: Οι στάσεις των εκπαιδευτικών απέναντι στον Σχολικό Εκφοβισμό αποτελούν ένα πολύ σημαντικό παράγοντα, καθώς από αυτές καθορίζεται η παρέμβαση τους στα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού και κατ’ επέκταση στην αντιμετώπιση του φαινομένου. Οι εκπαιδευτικοί έχουν χρέος να:

• Κάνουν εποικοδομητικές συζητήσεις µε τους μαθητές ώστε να γίνει κατανοητό ότι όλες οι μορφές εκφοβισμού είναι ανεπίτρεπτες και μη αποδεκτές
• Μπορέσουν να περάσουν στους µαθητές το μήνυμα ότι οι ίδιοι πρέπει να απορρίπτουν και να αποκρούουν κάθε εκφοβιστική συμπεριφορά
• Συζητούν από την αρχή μέσα στην τάξη τον ορισμό, τις μορφές αλλά και τις επιπτώσεις της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού
• Ενισχύουν τα παιδιά να αποκαλύπτουν τέτοια φαινόμενα και να μην τα αποσιωπούν
• Συμβάλουν καθοριστικά στην ομαλή ένταξη καινούργιων μαθητών ή μαθητών από άλλα πολιτισμικά πλαίσια στην τάξη
• Δείχνουν στα παιδί πως νοιάζονται και πως θα είναι δίπλα τους σε ότι τους συμβεί
• Συζητούν με το παιδί θύμα για το περιστατικό εκφοβισμού και να το διαβεβαιώνουν πως δεν φταίει και πως κανείς δεν πρέπει να υφίσταται συμπεριφορές εκφοβισμού (Στόχος μας είναι η απενοχοποίηση του παιδιού)
• Να ενημερώνουν τους γονείς καθώς και τη διεύθυνση του σχολείου σε περίπτωση που εντοπίζουν πως κάποιο παιδί περιθωριοποιείται ή «ετικετοποιείται» συστηματικά από μια ομάδα παιδιών για να υπάρχει αποτελεσματική αντιμετώπιση
• Να μην διστάζουν να ζητούν τη βοήθεια του Οικείου Εκπαιδευτικού Ψυχολόγου του σχολείου, εάν αυτό κρίνεται απαραίτητο!

Σωστή πρόληψη

Ερ: Μπορεί να προληφθεί και να καταπολεμηθεί το φαινόμενο του bullying;

Απ: Όπως όλες οι παθολογικές  καταστάσεις μπορούν να τύχουν αντιμετώπισης μέσα από την έγκαιρη πρόληψη έτσι και το φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού μπορεί να περιοριστεί μέσα από τη σωστή πρόληψη. Η αλήθεια είναι ότι οι διαστάσεις που έχει προσλάβει η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός, καθώς και οι σοβαρές επιπτώσεις που έχει στη σωματική και ψυχική υγεία των παιδιών, κάνουν επιτακτική την ανάγκη άμεσης λήψης μέτρων για την πρόσληψη και την αντιμετώπισή του.

Κάποιες προτάσεις που θα συνέβαλαν θετικά στην πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού είναι :

• Δημιουργία και έκδοση από το Υπουργείο Παιδείας εγχειριδίου το οποίο να περιλαμβάνει µε γραπτές οδηγίες και συντονισμό για την αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων
• Άρτια εκπαίδευση και επιμόρφωση των εκπαιδευτικών μας γύρω από το θέμα του εκφοβισμού (π.χ. συνέδρια,διαλέξεις, ημερίδες, ψυχοεκπαιδευτικά εργαστήρια).
• Συνεργασία σχολείου-οικογένειας
• Συνεχείς συζητήσεις των εκπαιδευτικών µε τους μαθητές µε στόχο την ενίσχυση του αισθήματος ομαδικότητας για την αντιμετώπιση εκδηλώσεων εκφοβισμού και συμπεριφορών βίας
• Ανάπτυξη προγραμμάτων προαγωγής της ψυχικής υγείας των μαθητών, τα οποία να εντάσσονται στο σχολικό πρόγραμμα
• Στελέχωση των σχολείων με μόνιμους ειδικούς ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων, ώστε να παρεμβαίνουν στην αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων που παρουσιάζονται καθημερινά στη σχολική πραγματικότητα.

Εν κατακλείδι αυτό που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι ο κυριότερος τρόπος αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού είναι η γνώση του φαινομένου και η ανίχνευση των πρώιμων σημαδιών που παρουσιάζει στο μαθητόκοσμο. Η γνώση αυτή μπορεί να αποκτηθεί μέσα από την εκπαίδευση των παιδιών, ώστε να είναι σε θέση να ξεχωρίζουν τον εκφοβισμό, να τον αναφέρουν αλλά και να τον εμποδίζουν. Η δεξιότητα αυτή είναι απαραίτητη για να εξαλειφθεί το φαινόμενο αλλά και να βοηθηθούν τα άτομα τα οποία έχουν υπάρξει θύματα. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να υποτιμάμε το τι μπορεί να προκαλέσει μια τέτοια εμπειρία στην ψυχή ενός παιδιού ή ακόμα και ενός μεγαλύτερου σε ηλικία ανθρώπου. Γιατί να θυμάστε ότι ο εκφοβισμός δεν έχει ηλικία ….

Email: perikleous.psy@gmail.com

 *ΜΗΛΙΤΣΑ ΠΟΛΕΜΙΤΟΥ