ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΑΚΗ ΠΟΥΜΠΟΥΡΗ*
Από τις αντιδράσεις της πλευράς των συντακτών του εξεταστικού δοκιμίου των Νέων Ελληνικών, αντιδράσεις Ελληνιστών, δηλώσεις, αλλά και καθυστέρηση ανάρτησης των απαντήσεων, σε συνδυασμό με τις αντιδράσεις των αποδεκτών, προκύπτει κάποιας έκτασης ασάφεια που παραβιάζει όσα διδάσκονται οι επί δοκιμασία εκπαιδευτικοί στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο για την κατάρτιση διαγωνίσματος και εξεταστικού δοκιμίου. Αυτό το θεωρώ πολύ σοβαρό. Υπέπεσαν στο λάθος της ασάφειας αυτοί που είναι εντεταλμένοι να μεριμνούν για την αποφυγή του από το σύνολο των εκπαιδευτικών. Δεν ανησυχώ για τη διόρθωση, διότι ο μηχανισμός των διορθωτών θα βρει τη χρυσή τομή. Ούτε ανησυχώ αν πρόκειται για μια απροσεξία των θεματοθετών. Ανησυχώ αν πρόκειται για απόπειρα εκ των άνω να δοθούν μηνύματα (και κάποιες δηλώσεις εκεί οδηγούν). Δεν ανησυχώ για τα μηνύματα. Αλλά για τον τρόπο που επελέγη να περάσουν τα μηνύματα (Ο Παναγιώτης Περσιάνης επέλεξε μέσα από ένα ολόκληρο άρθρο, με την κρυστάλλινη σαφήνεια του λόγου του, να επισημάνει λανθασμένους τρόπους για να περάσουν σωστά μηνύματα). Ο τρόπος είναι ανοίκειος, αποτελεί παρασπονδία και θα φέρει ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα. Οι μαθητές θα αντιδράσουν άδηλα:Ηγλώσσα, η εξέταση της οποίας επεφύλαξε ψυχική δυσφορία, αβεβαιότητα για το ορθό και αποτυχία, αποεπιλέγεται –υπέρ άλλης γλώσσας ή γραφής– στο μέλλον για να αποφευχθούν τα δυσάρεστα συναισθήματα. Έτσι απλά. Ή σε καλύτερη περίπτωση, θα την απλοποιήσουν, για να προκαλεί μικρότερο πρόβλημα. Και τα αλάνθαστα αγύριστα μυαλά ας μένουν προσκολλημένα στον τρόπο μετάδοσης μηνυμάτων. Επίσης η νουθεσία για περισσότερο διάβασμαείναι πολύ γενική και πρακτικά ανεφάρμοστη, και δεν δίνει σε όλους χειροπιαστή συσχέτιση δράσης και αποτελέσματος.
Να αποκλείεται η αποτυχία και η υποβαθμολόγηση; Όχι. Αλλά μόνο όταν αυτά αναντίλεκτα αποδίδονται στη δική τους παράλειψη να προετοιμαστούν σε συγκεκριμένα περιγεγραμμένα πεδία, όχι σε κάτι που στη συνείδηση τους αποτελεί αλχημείες στο δοκίμιο και απόπειρες για μηνύματα.
Το περιεχόμενο των μηνυμάτων το υπερθεματίζω. Πρέπει να απεξαρτηθούν οι μαθητές από το εξωσχολικό μάθημα. Μήπως οι κάτοχοι του Σεβέρειου βραβείου ή του βραβείου Νεοελληνικών Γραμμάτων του Παγκυπρίου Γυμνασίου από το βιβλίο του Νίκου Παναγιώτου έκαναν φροντιστήριο;
Πρέπει να κατοχυρωθεί το αδίδακτο θέμα έκθεσης. Να στραφεί η προσοχή στις τεχνικές ανάπτυξης που διέπουν οποιοδήποτε θέμα. Να προσεγγισθούν όλοι οι μαθητές με αυτά στην τάξη, μέχρι να νιώσουν ότι το αποτέλεσμα τους θα είναι το ίδιο όπως και με το διδαγμένο θέμα.
Ό πήχυς πρέπει να λαμβάνει υπόψη την αρχή της ισότητας στην ανισότητα. Δεξιότητες καλλιτεχνικής συγγραφής δεν είναι δυνατόν να αποτελούν το κριτήριο της αριστείας στο μητρόγλωσσο μάθημα. Το πρότυπο έκθεσης, ανεξάρτητα από τον εκάστοτε επίσημο προσδιορισμό του, που άτυπα κυριαρχεί είναι το δοκίμιο, ένα δύσκολο λογοτεχνικό είδος. Εδώ σπαταλούνται δυνάμεις της ατάλαντης πλειοψηφίας των παιδιών και οικονομικοί πόροι της οικογένειας. Για κάτι που αντίστοιχο του θα ήταν να ζητούμε έργα ζωγραφικής ή μουσικές ή αθλητικές επιδόσεις από όλους και να τους σπρώχνουμε όλους σε εξωσχολικό μάθημα. Να αποκλείσουμε το λογοτεχνημένο κείμενο από την Έκθεση; Κάθε άλλο. Η αξιολόγηση του όμως να γίνεται όπως και στα άλλα καλλιτεχνικά μαθήματα: Με ανάδειξη και προβολή των ταλαντούχων και χωρίς να κατακεραυνώνονται οι ατάλαντοι. Να περιοριστεί εδώ το μητρόγλωσσο μάθημα; Φυσικά όχι.
Το μητρόγλωσσο μάθημα πρέπει να βασιστεί σε μια ακώλυτηεσωτερίκευση του λογοτεχνικού κειμένου. Αυτή προϋποθέτει την ύπαρξη λεξικογράφησης των δύσκολων λέξεων των κειμένων της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Φοβάμαι ότι τέτοιες βάσεις δεδομένων δεν υπάρχουν. Εννοώ adhocλεξικό. Όχι προσθήκες αυτών των λέξεων σε λεξικό γενικού λεξιλογίου, που θα γίνει ογκώδες και δύσχρηστο. Επίσης παράρτημα στο τέλος ενός βιβλίου ή μεγάλου κειμένου ή ακόμα και υποσημειώσεις σε κάθε σελίδα. Καθαρές λύσεις. Και για τα παιδιά και για τους εκπαιδευτικούς. Ο μαθητής που προετοιμάζεται για το κείμενο της επόμενης μέρας ή το λογοτεχνικό βιβλίο θα πρέπει να έχει μπροστά του αυτό το λεξιλόγιο, τόσο αλφαβητικά, όσο και εξατομικευμένα ανά κείμενο ή και σελίδα ακόμα, όπου είναι πιο πρακτικό, κατά το πρότυπο της διδασκαλίας άλλων μητρικών γλωσσών που δεν θέλουν να συρρικνωθούν. Για όποιο παιδί αφιερώνει στοιχειώδη χρόνο για ξεπέρασμα του λεξιλογικού εμποδίου, διευκολύνεται η μετάβαση στην περαιτέρω επεξεργασία του κειμένου που είναι ουσιώδης για τις εξετάσεις και μειώνεται η ανάγκη για εξωσχολική στήριξη. Αυτό αναβαθμίζει και το σημείο εκκίνησης του εκπαιδευτικού, που θα χρειάζεται λιγότερο χρόνο προετοιμασίας του σχεδίου μαθήματος και καλύτερες συνθήκες για διδασκαλία του λεξιλογίου.
Δεν χρειάζεται να βάλεις τίτλο έκθεσης στα Αρχαία Ελληνικά. Άνετα όμως μπορείς με κάθε εντιμότητα να δεσμευτείς για λεκτικό, όχι μόνο του τίτλου έκθεσης, αλλά και όλων των εκφωνήσεων του εξεταστικού δοκιμίου, το οποίο να υπάρχει στα κείμενα που υποχρεωτικά διδάσκονται. Η στόχευση της παθητικής τουλάχιστο κατοχής του λεξιλογίου των κειμένων, αποτελεί κίνητρο για συγκέντρωση των μαθητών στο μάθημα και μελέτη στο σπίτι χωρίς αναζήτηση εξωσχολικής στήριξης. Δεν συνιστά μείωση των απαιτήσεων. Αποτελεί σαφή οριοθέτηση των απαιτήσεων, η οποία νομιμοποιεί τον εκπαιδευτικό ακόμα και να αυξήσει το δείκτη δυσκολίας του λεκτικού εκφωνήσεων, χωρίς να κατηγορηθεί ότι ήταν εκτός ύλης.
Το δίλημμα ελεύθερο ή καθοδηγούμενο θέμα πρέπει να τύχει χειρισμού που να αξιοποιεί τα πλεονεκτήματα και των δύο. Όσον αφορά το καθοδηγούμενο θέμα, οι μαθητές τείνουν να θέλουν τη θεματοθεσίαχειραγωγημένη σε συγκεκριμένους θεματικούς κύκλους. Αυτό πρέπει να σταματήσει, όπως και κάθε τι που οδηγεί σε εξωσχολική στήριξη. Το καθοδηγούμενοθέμα πρέπει να στηρίζεται τόσο σε διδαχθέν, όσο και σε αδίδακτο εναυσματικό κείμενο. Το καθοδηγούμενο θέμα υιοθετήθηκε για να ματαιώσει τις αποστηθίσεις ελεύθερων θεμάτων και πρέπει να παραμείνει. Αποτελεί επίσης προετοιμασία για όσους στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα καλούνται να υποβάλουν έκθεση στην υπηρεσία τους για κάποιο υπαρκτό θέμα. Το ελεύθερο θέμα πρέπει να επανέλθει με τέτοια οριοθέτηση που να αποκλείει τη μεταφορά αποστήθισης. Δεν πρέπει να κυριαρχήσει μόνο το ελεύθερο θέμα, διότι υπάρχει κίνδυνος να χαλαρώσειτο μάθημα στην τάξη.
Η συνένταξη και των δύο τύπων εκθέσεων στο ίδιο εξεταστικό δοκίμιο μπορεί να γίνει με διαφορετικό αριθμό λέξεων για κάθε τύπο και με παρεμβολή διαλείμματος μεταξύ των λοιπών ζητημάτων και των θεμάτων της Έκθεσης με διάρκεια 75-105 λεπτά και 90-105λεπτά αντίστοιχα. Έχει σημασία η Έκθεση να γράφεται μετά από διάλειμμα, χωρίς να παρεμβάλλονται άλλα θέματα.
Με τις πιο πάνω εισηγήσεις, με κανένα τρόπο δεν περιμένω να πέσει το επίπεδο των απαιτήσεων και των αποτελεσμάτων. Αυτό το εξεταστικό δοκίμιο με κανένα τρόπο δεν πρέπει να επιφυλάσσει λαχτάρες στους μαθητές, όποτε δόξει στους θεματοθέτες να ξεχωρίσουν ταλαντούχα και προικισμένα παιδιά. Στόχος πρέπει να είναι η πλήρης κατανόηση συγκεκριμένου κειμένου, άρα και της επί μέρους σημασίας μιας πολυσήμαντης λέξης που επικαιροποιείταισ’ αυτό, καθώς επίσης η συντεταγμένη, σαφής και ακριβής διατύπωση σε ένα δομημένο και ολοκληρωμένο κείμενο. Δεν μπορεί να είναι στόχος η λογοτεχνημένη γραφή από όλους, ακόμα και αν όλα τα κείμενα της ύλης είναι λογοτεχνικά. Προσωπικά θα συνιστούσα να παραμείνουν τα κείμενα λογοτεχνικά,καθώς επίσης να ενθαρρυνθούν τα παιδιά που επιτυγχάνουν τη μέθεξη με τη λογοτεχνημένη συγγραφή και παράγουν λογοτεχνία. Αλλά να μην οδηγούν σε εξεταστικές πρακτικές παραγωγήςλογοτεχνίας για όλους τους μαθητές.
Ας συνειδητοποιήσουμε όλοι ότι όπως τα χρώματα, οι ήχοι, η πέτρα, οι κινήσεις και άλλα, δίνουν το υλικό για παραγωγή τέχνης, την ίδια λειτουργία μπορεί να έχουν και οι λέξεις. Η τέχνη του λόγου έχει το προσόν να αποτελεί τη βάση άλλων τεχνών (και εδώ εν αρχή ην ο λόγος) και να διαμορφώνει περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη τέχνη εθνική ταυτότητα. Αυτή την τέχνη του λόγου την έχουμε δυστυχώς στα αζήτητα. Με αποτέλεσμα να κυριαρχεί η μετριότητα και να μην είναι ανταγωνιστική η Ελληνική στην παραγωγή σύγχρονων λογοτεχνικών ειδών.
Αν το υπουργείο σκέφτεται να εισαγάγει καλλιτεχνική κατεύθυνση, δεν μπορώ να την φανταστώ χωρίς δυο πράγματα: Εξετάσεις ταλέντου για εγγραφή μαθητών και συμπερίληψη της λογοτεχνίας στις τέχνες που θα συμπεριλάβει η κατεύθυνση.
Χωρίς καλλιτεχνική κατεύθυνση, πάλι θα πρέπει η λογοτεχνημένη γραφή να αποτελέσει στόχευση του σχολείου για πρώιμη ή έγκαιρη ανάδειξη ταλέντων. Τα χρειαζόμαστε ως κοινωνία και ως εθνική κοινότητα. Λαός χωρίς παραγωγή γραμματείας είναι εθνικά αδέσποτος.Κι αν είναι λίγα ή ελάχιστα τα αναδεικνυόμενα ταλέντα, ίσως είναι ακόμη καλύτερο. Δεν αιθεροβατώ. Έχω στα χέρια μου εγχειρίδιο διδασκαλίας της μητρικής επαγγελματικού λυκείου μικρομεσαίας ευρωπαϊκής χώρας με ασκήσεις του τύπου π.χ. να γραφτεί ποίημα βλέποντας ένα πίνακα ζωγραφικής.
Ό,τι και να γίνει, πρέπει να θεσμοθετηθεί εξέταση που να καλύπτει τη λογοτεχνημένη γραφή κατά το πρότυπο της εξέτασης των άλλων τεχνών για να αποκατασταθεί και μια ηρεμία και η ηθική τάξη που κάθε τόσο σκόπιμα διαταράζονται, επειδή κάποιοι εμμένουν σε ανεφάρμοστες στοχοθετήσεις.
*Εκπαιδευτικός
