ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΜΙΤΛΕΤΤΟΝ*
Autumno ineunte abeunt hirundines. Όταν έρχεται το φθινόπωρο, φεύγουν τα χελιδόνια. Ήταν το κλασικό παράδειγμα για να εννοήσουμε την αφαιρετική απόλυτο μετοχή στα Λατινικά στα λυκειακά μας χρόνια. Με μια κάποια απώλεια. Με μια κάποια αποδημία. Με μια κάποια εξορία σαν εκείνη του ποιητή που έγραφε επιστολές γεμάτες από παράπονα. Και τώρα κάποιοι μετέχουν στα της παιδείας αφαιρετικά και απόλυτα καταργώντας το μάθημα. Και τώρα κάποιοι στέλνουν στην εξορία τον δύστυχο ποιητή. Ασφαλώς ο φόβος μου δεν είναι μήπως δεν μπορεί κανείς να ποιεί πια δίχως Λατινικά και στην εξορία ων. Ο φόβος μου είναι μήπως το παράδειγμα της Ελλάδας ακολουθήσουμε, ως συνήθως, κι εμείς.
Φόβος γιατί; Μα επειδή, υποθετικά, η κατάργηση του μαθήματος θα υπαγορευόταν από και θα ενέπιπτε στη φιλοσοφία των δήθεν αναγκαίων μεταρρυθμίσεων, ώστε η εκπαίδευση να επικαιροποιηθεί, να μπορέσει να παρέχει στο εξής μόνο το "χρήσιμον", το άμεσα "χρήσιμον" και "χρηστικόν" και να συνδεθεί αποτελεσματικότερα με την αγορά εργασίας. Και ποια αναγκαία γνώση μπορεί να παράσχει ένας στίχος του Ορατίου (Quo me, Bacche, rapis tui plenum? Πού με σέρνεις, Βάκχε, γεμάτο από σένα;) ή το ρητορικό ύφος του Κικέρωνος;
Βαίνουμε ως εκ τούτου προς μια σταδιακή κατάργηση των κλασικών σπουδών με το πρόσχημα ότι αυτές δεν μας προσφέρουν άμεση επαγγελματική αποκατάσταση και συνακόλουθο οικονομικό όφελος (ανεξαρτήτως αν πολλοί απόφοιτοι κλασικών τμημάτων πανεπιστημίων έχουν την ευελιξία και τη δυνατότητα εργοδότησης σε υπηρεσίες, τομείς και επιχειρήσεις). Όχι, δεν μπορεί να συγκριθεί η γνώση που παρέχει ένα πείραμα ή ένα θεώρημα με ό,τι παρέχουν ο Κικέρων και ο Σενέκας. Όπως δεν μπορεί να συγκριθεί το "χρήσιμον" με το "αγαθόν". Όχι ότι το "χρήσιμον" δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα και "αγαθόν", αλλά το "αγαθόν" είναι οπωσδήποτε ταυτόχρονα και "χρήσιμον". Συγκεκριμένα σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να συνδυάζονται και τα δύο. Μολονότι το όφελος από το ένα είναι βραχυπρόθεσμο, ενώ από το άλλο δυσδιάκριτο και μακροπρόθεσμο. Και πόσο μεγαλύτερο το όφελος, αν συνδυαζόταν με τα δύο και το "καλόν"!
Η βαθμιαία επομένως εξάλειψη των κλασικών σπουδών, ακόμα και με τη μορφή της ελαχιστοποίησης του ενδιαφέροντος των μαθητών μας, είναι κάτι που με προβληματίζει για τη φύση της κοινωνίας που τείνουμε να διαμορφώσουμε δια του βασικού κυττάρου της: του ατόμου. Γιατί ναι, μπορεί να είναι αναμενόμενο να επιδιώκουμε μια κατά βάση χρησιμοθηρική εκπαίδευση, αλλά θέλουμε πολίτες που να διαθέτουν μόνο θετικές και τεχνικές γνώσεις;
Φρονώ ότι μια κοινωνία με τέτοιους ανθρώπους μπορεί να λειτουργεί εξαίσια μεν και με εξαίρετους επιστήμονες, μα θα λειτουργεί ακόμα πιο εξαίσια, αν αυτοί έχουν γνωρίσει, αν όχι σπουδάσει, μια ανθρωπιστική σπουδή. Επειδή τότε θα μπορούν να πράττουν και να νοούν, αλλά παράλληλα να στοχάζονται, να αισθάνονται, να συν-αισθάνονται και ν' αποφασίζουν το κοινωφελές πέρα από το ωφέλιμο και ωφελιμιστικό. Επειδή θα γνωρίζουν το καλό. Επειδή θα ξέρουν το μέτρο, τη δημοκρατικότητα, την ευσέβεια, την αφοσίωση, το κόστος της προδοσίας και της αλαζονείας, την ολιγάρκεια, τη μετριοπάθεια, τη γενναιότητα, τη σωφροσύνη, τη δικαιοσύνη. Επειδή θα πρεσβεύουν χωρίς να ζητούν, θα μεγεθύνονται χωρίς να εξαντλούνται και θα ξοδεύονται χωρίς να σπαταλούνται. Επειδή θα συνειδητοποιούν και θα μετρούν το βάρος της δικής τους ύπαρξης στον κόσμο. Όλα αυτά τα προσφέρουν όμως τα κλασικά κείμενα.
Είναι για τούτο που σε αρκετές χώρες συνδυάζεται στην παιδεία η εξειδίκευση με την εξηθίκευση. Και η δεύτερη δεν επιτυγχάνεται πάντοτε δια της πρώτης. Τη δεύτερη την παρέχει ασφαλέστερα η κλασική παιδεία. Ευτυχώς ακόμα εμείς την κρατούμε με νύχια και με δόντια.
Ας γυρίσουμε όμως να δούμε και τα λάθη μας ως διδασκόντων, πέρα από τα λάθη της πολιτείας. Τα λάθη μας όταν προσεγγίζουμε τη γλώσσα μόνο ως προς τις λειτουργικές της δομές, αλλά όχι ως φορέα αξιών και συναισθημάτων, όταν δείχνουμε την καταβύθιση στα ωραία νερά της ως κάτι ακατόρθωτα δύσκολο. Όταν ενισχύουμε τη γενική αντίληψη ότι τα Αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά είναι ένα δυσβάσταχτο και αχρείαστο βάρος. Κι έτσι παραγνωρίζουμε το βάθος. Όταν προτιμούμε να μην έχουμε κλασική κατεύθυνση, απογοητεύοντας τους λιγότερο ικανούς μαθητές μας, αντί του να διατηρούμε και να ενισχύουμε ένα μέτριο κλασικό τμήμα που όμως θα πάρει κάτι από την κλασική του παιδεία. Όχι, δεν θα γίνουν όλοι φιλόλογοι ή νομικοί, κύριοι. Όσοι όμως περάσουν από κλασικά τμήματα, όπως και όσοι κάνουν και λίγα Αρχαία Ελληνικά στη ζωή τους, μπορούν να γίνουν λίγο ή πολύ καλύτεροι άνθρωποι.
Έπειτα πού βαδίζουμε; Καταργήσαμε τη Φιλοσοφία ως υποχρεωτικό μάθημα στον λυκειακό μας κλάδο. Η Ελλάδα κατήργησε τώρα τα Λατινικά. Να φανταστώ ότι σιγά σιγά θα μιλούμε για κατάργηση των Αρχαίων Ελληνικών ή και της Ιστορίας και ότι θ' αφήσουμε απείραχτη μόνο τη νέα ελληνική μας γλώσσα;
Προσθέτω σε αυτό την ήδη παρατηρηθείσα τάση να περιοριστεί στα σχολεία η διδασκαλία των τεχνών. Χωρίς όμως και το "καλόν" πλάι στο "χρήσιμον" και το "αγαθόν", χωρίς την αισθητική αγωγή, χωρίς τον σεβασμό στην ατομική και παγκόσμια δημιουργία, χωρίς τη θεραπεία, χωρίς την ώθηση στο έργο, χωρίς τον εκπολιτισμό και εξανθρωπισμό που προσφέρουν το θέατρο, η μουσική, η φωτογραφία, ο χορός, η ζωγραφική και χωρίς τη γνωριμία με τις ιδέες του κλασικού πολιτισμού, τι άνθρωποι μπορούμε να λογιζόμαστε; Μήπως η μετοχή μας στην ίδια την κοινωνία θα είναι αφαιρετική απόλυτη; Και μήπως τελικά η ίδια η κοινωνία μας θα μείνει ισόβια καταδικασμένη σε νοσηρά φαινόμενα όπως η εγκληματικότητα, η διαφθορά και άλλα πολλά;
Θα μου πείτε αντιτείνοντας "και συμβάλλουν τα Λατινικά στον περιορισμό τέτοιων φαινομένων"; Άμεσα ίσως δεν μπορούν ο Οράτιος ή η απουσία του να σχετιστούν με την κοινωνική εξυγίανση ή νοσηρότητα, έμμεσα όμως οι Κικέρωνες και οι Βιργίλιοι, οι Σενέκες και οι Οβίδιοι, και μαζί τους οι τέχνες, είναι οι άδηλες στράτες που μπορεί κανείς να πάρει για να τον οδηγήσουν κάπου καλύτερα από ένα σκέτο πακέτο θετικοτεχνικών γνώσεων χωρίς έστω μια πινελιά διαφορετικού.
Λοιπόν δεν μπορώ να μετρήσω πόση θα ήταν η απώλεια από το αμέτρητο. Δεν μπορώ καν να φανταστώ πόσο πιο λίγοι και μέτριοι θα γίνουμε, εάν κάθε φθινόπωρο διώχνουμε ή αφήνουμε να μας φύγουν λίγα χελιδόνια. Όχι μόνο συνάδελφοι που στέλνουμε στην παγωμένη εξορία (terra gelida) μαζί με τον Οβίδιο, αλλά και οι ίδιες οι ελπίδες να επιβιώσει το είδος μας, αν όχι ως ένα είδος "homo universalis" με ένα βουνό γνώσεις, τουλάχιστον ως ένα εκπολιτισμένο είδος "homo cogitans". Δεν μπορώ να φανταστώ πώς θα έρθει η άνοιξη, αν εξακολουθήσουμε να γινόμαστε αφαιρετικοί και απόλυτοι. Γιατί μπορεί εμείς να το παλεύουμε με την κλασική μας κατεύθυνση, αλλά κάθε φθινόπωρο, ηθελημένα ή άθελά μας, στέλνουμε (και το α' πρόσωπο δηλοί και την όποια πολιτεία αποφασίζει, αλλά και εμάς ως διδάσκοντες) στον αγύριστο και ένα χελιδόνι.
*Φιλόλογος
Λύκειο Α' Εθνάρχη Μακαρίου Γ' Πάφου
*Αφιερωμένο στον αείμνηστο Ιωάννη Ταϊφάκο, Καθηγητή μου στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
