ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Κ. ΠΕΡΣΙΑΝΗ*
Ασφαλώς υπήρξαν πολλά ερεθίσματα για σχολιασμό στη συζήτηση που διεξήχθη ολόκληρο σχεδόν το Γενάρη του 2014 στα έντυπα και ηλεκτρονικά ΜΜΕ για την υπόθεση της ψηφιακής βιβλιοθήκης «Αριστοτέλης»: η έμφαση περισσότερο στον τύπο (διαδικασία) παρά στην ουσία (το ρόλο των ηλεκτρονικών κειμένων στη μαθησιακή διαδικασία), η βαθιά πολιτικοποίηση του θέματος, η εντελώς αντίθετη τοποθέτηση διευθυντών σχολείων στο θέμα της χρήσης «ταμπλετών» στην τάξη, η παρέμβαση της Γενικής Ελέγκτριας, το τριτοκοσμικό φαινόμενο της εξαφάνισης του υπηρεσιακού φακέλου και η εμπλοκή της αστυνομίας. Εγώ θα σταθώ σ’ ένα θέμα βαθύτερης ουσίας, σε κάτι που θεωρώ ως μια ισχυρή ένδειξη του τέλους της εποχής της κουλτούρας του διδακτικού βιβλίου στην Κύπρο. Αναφέρομαι στην πληροφορία που μας έδωσε ο διευθυντής του Λυκείου Ακροπόλεως κ. Λ. Σέπος ότι το περασμένο καλοκαίρι φορτώθηκαν σε τρία φορτηγά χιλιάδες σχολικά βιβλία και μεταφέρθηκαν για ανακύκληση.
Βεβαίως, είναι γνωστό από χρόνια ότι ένας αριθμός μαθητών στο τέλος του σχολικού χρόνου έσχιζαν και πετούσαν με πολύ μίσος τα σχολικά βιβλία τους, υπήρχε όμως η εντύπωση ότι αυτό ήταν κάτι μεμονωμένο, έργο πολύ λίγων, και ότι η πλειονότητα των μαθητών, επηρεασμένη από την ισχυρή κουλτούρα του σχολικού εγχειριδίου, που διαμορφώθηκε στον ελληνικό χώρο τους τελευταίους δυο αιώνες, ακολουθούσαν την παράδοση και φύλαγαν τα σχολικά βιβλία τους για να χρησιμοποιούνται ως βιβλία αναφοράς από όλη την οικογένεια αλλά και για να αποτελέσουν τη βάση για μια μελλοντική προσωπική βιβλιοθήκη. Τώρα διαπιστώνουμε πως τα πράγματα άλλαξαν.
Είναι ευρύτατα γνωστό ότι η κουλτούρα του διδακτικού βιβλίου ξεκινά ήδη από την εποχή της Τουρκοκρατίας και εκφράζεται με το παιδικό ποίημα για τα «γράμματα, σπουδάματα, του Θεού τα πράματα». Το γεγονός ότι τα πρώτα σχολικά βιβλία ήταν εκκλησιαστικά (Ψαλτήρι, Οκτώηχος, Απόστολος) προσέδιδε μια ιδιαίτερη διάσταση σ’ αυτά, η οποία μπορεί να εξηγήσει την ευλαβική στάση απέναντί τους. Η ευλάβεια αυτή συνεχίστηκε και όταν η εκπαίδευση έγινε κοσμική, αν κρίνουμε από τον τρόπο με τον οποίο εκφράστηκαν γι’ αυτά πολλοί λογοτέχνες, μεταξύ των οποίων και ο μεγάλος ποιητής Κωστής Παλαμάς στο ποίημά του «Τα σκολειά χτίστε».
Έκτοτε η κουλτούρα αυτή συνεχίστηκε ισχυρή τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο μέχρι των ημερών μας. Πόσο ισχυρή είναι αυτή η κουλτούρα στην Ελλάδα φάνηκε από τον τρόπο με τον οποίο πάρα πολύς κόσμος, ιδιαίτερα οι παλαιότερες γενιές, υποδέχθηκαν την επανέκδοση των παλιών αναγνωστικών, τόσο εκείνων του 1917 – 19 «Ψηλά Βουνά» του Ζαχ. Παπαντωνίου και «Το αλφαβητάρι με τον Ήλιο» των Π. Νιρβάνα, Ζ. Παπαντωνίου και Μ. Τριανταφυλλίδη, όσο και εκείνων του 1949 – 1955 «Τα καλά παιδιά» και «αλφαβητάριον», που επανέκδωσε πρόσφατα η εφημερίδα το «Βήμα». Τα βιβλία εξαντλήθηκαν αμέσως. Όλοι οι παππούδες και οι γιαγιάδες έτρεξαν με πολλή νοσταλγία στα περίπτερα για να αγοράσουν τα βιβλία αυτά και να επιστρέψουν έτσι στη χαμένη αθωότητα με τις ιστορίες για την Πόλα, το Μίμη, την Άννα, την Έλλη, τη μητέρα Φανή και τον πατέρα Θωμά, για τις οποίες μιλούσε όλη η οικογένεια, όταν ήταν παιδιά, και να ξαναδούν τη μπλε ποδιά και τις πλεξούδες στο «καλό κορίτσι», που αποτελούσαν το πρότυπο για τον τρόπο με τον οποίο έντυναν και χτένιζαν τα κορίτσια τους οι μητέρες.
Αλλά και στην Κύπρο υπήρχαν μέχρι πριν λίγα χρόνια πολλές ενδείξεις γι’ αυτή την ισχυρή κουλτούρα. Συνέβη, για παράδειγμα, πολλές φορές γονείς να διαμαρτύρονται καλώντας τα παιδιά τους σε αποχή από τα μαθήματα, γιατί καθυστερούσαν να φτάσουν τα σχολικά βιβλία από την Ελλάδα. Η αντίληψη ήταν πως μαθήματα χωρίς σχολικά βιβλία στα χέρια των παιδιών ήταν πλήρως αναποτελεσματικά. Ποιος δεν θυμάται επίσης τη μεταδοθείσα από την τηλεόραση «ιεροτελεστία» διανομής των σχολικών βιβλίων στους μαθητές στην αρχή του σχολικού χρόνου στην οποία συμμετείχε και ο τότε Υπουργός Παιδείας μ. Πεύκιος Γεωργιάδης;
Πώς γίνεται σε λίγα χρόνια να αλλάξουν τόσο πολύ τα πράγματα και όλοι οι μαθητές να παραδίδουν συλλήβδην τα βιβλία τους για ανακύκληση χωρίς κανένα ίχνος αναστολής ή τύψεων; Για όσους έβλεπαν, βέβαια, καθαρά διανοητικά και φαινομενολογικά το θέμα, η αλήθεια είναι πως η εξέλιξη αυτή ήταν αναμενόμενη. Όπως οι ηλεκτρονικές εφημερίδες εκτόπισαν σε μεγάλο βαθμό τις έντυπες, έτσι και τα ηλεκτρονικά κείμενα παίρνουν σιγά – σιγά τη θέση των εντύπων. Για όσους όμως διατηρούσαν νοσταλγικά τις μνήμες για τα αναγνωστικά και τα άλλα σχολικά βιβλία με τα οποία όχι μόνο έμαθαν γράμματα αλλά και μεγάλωσαν ψυχικά και πνευματικά, η εξέλιξη αυτή προκαλεί φυσιολογικά νοσταλγική θλίψη.
* *Πρώην Αναπληρωτής Καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου.
